برخی از شایستگی هایی که در این پودمان ب هدست م یآورید:

کارگروهی، مسئولیت پذیری، مدیریت منابع، فناوری

اطلاعات و ارتباطات و اخلاق حرفه ای؛

برجسته کاری ورق مس؛

ساخت پلاک تزیینی مسی؛

رعایت نکات ایمنی و بهداشت هنگام انجام دادن کار.

صنایع دستی

)برجسته کاری روی فلز مس(

پودمان

صنایع دستی، با توجه به ویژگی ها و شاخصه هایی

که دارد، می تواند به عنوان یک پیام رسان خوب،

برای فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی کشورمان

در سطح جهانی نقش ایفاء کند، سه عنصر هنر،

فرهنگ و صنعت در ذات صنایع دستی نهفته

است. کار بر روی فلز مس از گذشته در صنایع

دستی ایران رایج بوده است. این پودمان باعث

می شود، در برجسته کاری روی فلز مس، مهارت

پیدا کنید. شما می توانید محصولاتی را که به این

روش می سازید، را در بازارچه ارائه دهید.

بشر اولیه توانسته است با کشف فلز مس و دستیابی به خواص ویژهٔ آن و همچنین با دستیابی به تکنولوژی شکل دهی و

ساخ ت آن، ظروفی بسازد که بسیاری از نیازهای زندگی روزمره اش را برطرف سازد. او همچنین توانسته است با ابداع

روش های متنوع، نقوشی را که ریشه در باورهای آئینی، بومی و الهامات وی از طبیعت داشته، بر سطوح دست ساخته هایش حک کند.

در این پودمان شما می توانید با فراگیری فن برجسته کاری ورق مس به روشی ساده بر مهارت خود بیفزایید و برخی از نیازهای

خود و افرادی را که در محیط پیرامون شما زندگی می کنند، برطرف سازید. برای شروع کار به دو نکتهٔ مهمِ کاربرد و انتخاب طرح

جذاب توجه داشته باشید.

به طور مثال اگر کاربرد پلاک مسی، زیر لیوانی باشد، مسلماً میزان برجستگی و فرورفتگی طرح و همچنین اندازه آن با پلاکی که

کاربرد دیوارکوب تزیینی یا کاربردهای دیگری داشته باشد، متفاوت خواهد بود.

در نرم افزار کار و فناوری نمونهٔ طرح های متعددی تعبیه شده است. پس از مشاهدهٔ این بخش، کار غیرکلاسی زیر را انجام دهید.

کار غیر کلاسی

با کمک معلم خود به گروه های چند نفره تقسیم شوید. سپس، با استفاده از منابعی که ایشان به شما معرفی می کند، نمونه هایی از

طرح )هندسی، گیاهی، حیوانی و انسانی( را به صورت یک آرشیو تهیه و در کلاس دربارهٔ ساده ترین و جذاب ترین آن ها تبادل نظر کنید.

الف  طرح هندسی ب  طرح گیاهی

پ  طرح حیوانی ت  طرح انسانی

شکل ١ 10  چند نمونه طرح

همچنین برای انتخاب طرح دقت داشته

باشید، طرح ساده و درعین حال جذاب باشد.

بهتر است از طرح های بومی استفاده کنید.

طرح ها می توانند هندسی، گیاهی، انسانی یا

حیوانی باشند. در این مرحله، شما می توانید

با استفاده از طرح های سادهٔ هندسی زیر، با

روش برجسته کاری ورق مس آشنا شوید

)شکل 1 10

کار کلاسی

طراحی و ساخت پلاک مسی

ابزار مورد نیاز:

ورق مسی :این ورق با ضخامت های متفاوت در بازار عرضه می شود. رنگ

آن قرمز است و با حرارت و رطوبت قرمزی آن تغییر می کند )شکل 2 10  الف(.

قلم نیم برُ :یکی از قلم های قلم زنی است. در این مرحله از کار، از این قلم

برای ایجاد فرورفتگی و برجسته کردن سطوح استفاده می شود )شکل 2 10  ب(.

سنباده چوب :سنباده نرمی است که از آن برای تبدیل چوب بستنی به قلم نیم بر

استفاده می شود )شکل 2 ١٠  پ(.

چوب بستنی :در صورتی که تهیهٔ قلم نیم بر برایتان مقدور نباشد می توانید

از چوب بستنی، که نوک آن را قبلاً به وسیلهٔ سنباده نرم شبیه قلم نیم بر ساخته اید،

استفاده کنید )شکل 2 10  ت(.

قلم خوشه :این قلم نیز از قلم های قلم زنی است و از آن جهت ایجاد بافت

استفاده می شود )شکل 2 10  ث(.

قلم مو :برای آغشته کردن ورق مس به قیر رقیق شده با تینر، استفاده می شود

)شکل 2 10  ج(.

قیچی :قیچی ابزاری است که از نوک آن برای برش ورقهٔ مسی استفاده

می شود)شکل 2 10  چ(.

خودکار :از نوک آن برای انتقال طرح، برجسته کردن خطوط طرح و همچنین

ایجاد بافت استفاده می شود. بهتر است وقتی از آن استفاده شود که جوهرش تمام

شده باشد تا باعث آلودگی سطح کار و دستانتان نشود)شکل 2 10  ح(.

روزنامه :از روزنامهٔ چندلا برای زیرکار )ورق مسی( استفاده می شود تا

بستری نرم ایجاد کند و عملیات برجسته کاری راحت تر انجام شود.

وسایل دیگر: قیر، دستکش پارچه ای، سیم ظرف شویی، دستمال نخی،

اجاق گاز به همراه هواکش، ماسک و انبردست.

ث  قلم خوشه ج  قلم مو چ  قیچی ح  خودکار

شکل 2 10  برخی از ابزارهای مورد نیاز

الف  ورق مسی

ب  قلم نیم بُر

پ  سنباده چوب

ت  چوب بستنی

مرحلۀ 1 ترسیم روندنما

در این مرحله با توجه به آنچه در پودمان الگوریتم آموختید،

روندنمای طراحی و ساخت پلاک مسی را با رایانه ترسیم کنید.

مرحلۀ 2 انتقال طرح

از طرحی که در پودمان ترسیم با رایانه آماده کرده اید، روی

کاغذ A4 پرینت بگیرید )شکل 3 10 (.

اضافه های طرح پرینت شده را برش دهید. سپس آن را بر روی ورق مسی قرار دهید، دو طرف آن را چسب بزنید تا هنگام کار

حرکت نکند و با کمی فشار خودکار طرح را بر سطح ورق مسی منتقل کنید، به طوری که طرح از پشت ورق مسی دیده شود)شکل 4 10 (.

زیر نظر معلم خود، ورق مسی را با قیچی در ابعاد 12×12 سانتی متر برش دهید ) 1عدد(.

شکل 3  10  طرح ترسیم شده با رایانه

الف  نحوه انتقال طرح ب  طرح انتقال یافته پ  پشت ورق مسی

شکل 4 10  نحوۀ انتقال طرح روی ورق مسی

نکات اىمنى

• هنگام برش ورق مسی با قیچی مواظب لبۀ تیز و برندۀ ورق مسی باشید تا به دستتان آسیب نرساند.

• خودکار و ابزار تیز را در جایی مناسب نگه داری کنید و با آن ها با دوستان و هم کلاسی هایتان شوخی نکنید.

125

مرحلۀ 3  برجسته کاری

روش های برجسته کاری: 1 برجسته کاری خطی ، 2 برجسته کاری سطح

قبل از شروع کار اصلی روی قسمت های دور ریز ورقهٔ مسی، چند طرح ساده به صورت آزمایشی ایجاد کنید، تا میزان فشار

ابزار بر روی ورق را تجربه کنید.

پس از انتقال طرح بر روی ورق مسی، آن را به پشت برگردانید و خودکار را با کمترین فاصله در قسمت داخلی طرح کنار خطوط

بگذارید و با کمی فشار دست، دورادور خطوط را گود کنید )شکل 5  10  الف(.

مجدداً ورق مسی را به رو برگردانید و خودکار را در قسمت داخلی و کنار خطوط قرار دهید و با کمی فشار دست، دورادور

خطوط طرح را گود کنید )شکل 5  10  ب(.

حال ورق را به پشت برگردانید و طرح های دایره ای شکل و گلبرگ ها را با قلم نیم بُر و یا در صورت عدم دسترسی به این قلم با

چوب بستنی با کمی فشار دست گود کنید )برجستگی سطح( )شکل 5  10  پ(.

ورق را به رو برگردانید، خواهید دید طرح برجسته شده است. حال برای اینکه برجستگی طرح بهتر دیده شود زمینه طرح را که

با هاشور نشان داده شده است، با قلم نیم بُر به آرامی گود کنید )برجستگی سطح( )شکل 5  10  ت(.

برای اینکه برجستگی خطوط طرح بهتر دیده شود با قلم نیم بُر، و در صورت دسترسی نداشتن به این قلم، با چوب بستنی سطوح

زمینهٔ طرح، که با هاشور نشان داده شده است را به طور یکنواخت با فشار ملایمِ دست گود کنید. خواهید دید درخشندگی خطوط

دوچندان می شود.

الف  گود کردن خطوط از پشت ب  برجسته کاری خطوط از رو

پ  گود کردن سطح از پشت ت  گود کردن زمینه از رو

شکل 5  10  روش برجسته کاری

126

مرحلۀ 4 بافت

می توانید با فشار قلم خوشه یا با خودکار، سطح ناهمواری را بر سطح ورق مسی ایجاد کنید. این سطح ناهموار و تفاوت سطح

زبر و نرم را بافت می گویند )شکل 6  10 (.

پس از مشاهدهٔ روش های ایجاد بافت بر روی سطح ورق مسی، این مرحله را انجام دهید.

الف ب پ

شکل 6  10  نحوۀ اجرای بافت

در شکل 7  10 نمونه های دیگری از بافت را ملاحظه می کنید.

کار غیر کلاسی

ابزارهایی که در محیط زندگی شما وجود دارد، می توانند در ایجاد بافتی زیبا بر اثر هنری شما تأثیرگذار باشند. آن ها را ببینید

و اثر آن ها را بر روی ورق مسی ایجاد کنید. سپس آن ها را در کلاس کنار کار هم کلاسی هایتان بگذارید و هر یک را به یکدیگر معرفی

کنید.

شکل 7 10  نمونه هایی از بافت

الف ب پ

127

مرحلۀ 5  پتینۀ پلاک مسی

پتینه پوششی رنگی است که توسط قیر و حرارت بر سطح فلز مس به وجود می آید.

ابتدا دستکش پارچه ای را به دست کنید. سپس اجاق گاز را روشن و آن را با شعله ای متوسط آماده سازید. آن گاه به وسیلهٔ

انبردست پلاک مسی را روی حرارت اجاق گاز به حالت دورانی حرکت دهید تا رنگ روی آن دوده ای شود )شکل 8  10 (.

شکل 8  10  حرارت دادن پلاک مسی

شکل 9 10  سرد کردن پلاک مسی با آب

بلافاصله پلاک را در ظرف حاوی آب سرد قرار دهید تا دوده های اضافی آن ریخته شود. خواهید دید رنگ مس تغییر کرده و

حالتی کهنه و زیرخاکی به خود گرفته است )شکل 9 10 (.

نکات اىمنى

• هنگام اجرای مراحل پتینه، هواکش یا هود روی اجاق گاز را روشن کنید تا مسمومیت هوایی ایجاد نشود و بوی

قیر مجاری تنفسی شما را آزرده نکند.

• استفاده از دستکش پارچه ای حین انجام دادن پتینه کمک می کند تا حرارت به دست شما منتقل نشود و دستانتان

با مواد قیر و تینر آلوده نشود. لذا تا اتمام مرحلۀٰ پتینه دستکش ها را از دستانتان درنیاورید.

• هنگام پتینه، فاصلۀ خود را با شعلۀ اجاق گاز رعایت کنید.

• حتماً در جایی که پتینه انجام می شود پارچه یا روزنامه ای تمیز را پهن کنید تا سطح میزکار آلوده نشود.

• کار پتینه حتماً باید تحت نظارت مستقیم دبیر انجام شود.

الف ب پ

128

سطح پلاک را با دستمال خشک کنید و به وسیلهٔ قلم موی

تخت و قیر شل شده با تینر یا نفت، کل سطح مس را به قیر آغشته

کنید )شکل 10  10 (. سپس صبر کنید تا تینر محلول در قیر از سطح

کار تبخیر و قیر بر سطح کار، خشک شود.

پلاک آغشته به قیر را مجدداً با انبردست روی شعلهٔ متوسط

اجاق گاز بگیرید تا قیر بر سطح کار ثابت شود )شکل 11  10 (.

شکل 10  10  آغشته کردن سطح پلاک مسی به قیر

شکل 11  10  حرارت دادن پلاک مسی آغشته به قیر

در ادامه، پلاک مسی حرارت دیده را داخل آب سرد قرار دهید، سپس

آن را خشک کنید)شکل 12  10 (.

در این مرحله، سطح کار را به وسیلهٔ سیم ظرفشویی ساب بزنید و قیر را از

سطح برجستهٔ کار به وسیلهٔ دستمال پاک کنید. خواهید دید قسمت های برجسته

روشن و قسمت های گود تیره باقی می ماند و به این ترتیب طرح برجسته شده

جلوه ای بهتر و زیباتر به خود خواهد گرفت )شکل 13  10 (.

شکل 12  10  سرد کردن پلاک مسی آغشته به قیر با آب

شکل 13  10  ساب زدن سطح پلاک مسی

129

پس از اتمام کار پتینه، شما می توانید پلاک مسی را به یک محصول کاربردی زیبا مانند دیوارکوب تبدیل کنید. به این

صورت که پشت کار را با چرم مصنوعی برش خورده ای به اندازهٔ خود پلاک بپوشانید. قبل از چسبیدن کامل چرم به پشت پلاک،

حلقه ای برای آویزان کردن آن به دیوار، بین چرم و پلاک درست کنید و آن را در وسط ضلع بالایی پلاک قرار دهید )شکل 14  10 (.

الف

شکل 14  10  تبدیل پلاک مسی به دیوار کوب

پرسش

به نظر شما چه کاربردهای دیگری می توان برای پلاک مسی آماده شده در نظر گرفت؟

تحقیق کنید

فلز مس در زمینه های زیادی از جمله برق، الکترونیک، ارتباطات، ساختمان، حمل و نقل، لوازم و ماشین آلات صنعتی و

کشاورزی، کاربرد دارد. در گروه خود با جست و جو در اینترنت، کتاب ها و منابع دیگر در این خصوص تحقیق کنید و نتایج آن را

در کلاس ارائه دهید.

ب

پ ت

130

مجتمع مس سرچشمه

معدن مس سرچشمه در ۱۶۰ کیلومتری جنوب غربی کرمان در ناحیه مرکزی رشته کوه های زاگرس قرار گرفته است. مس

سرچشمه یکی از بزرگ ترین مجتمع های صنعتی و معدنی جهان محسوب می گردد و بزرگ ترین تولید کننده مس ایران م یباشد.

واحد های تولیدی مجتمع مس سرچشمه عبارتند از معدن، تغلیظ، ذوب، پالایشگاه، ریخته گری ها و… است. این معدن یکی از

بزرگ ترین معادن روباز جهان به شمار می رود و ذخیره زمین شناسی آن، بالغ بر یک میلیارد و دویست میلیون تن سنگ سولفوری با

عیار متوسط ۷/ ۰ درصد برآورد شده است.

بهره برداری از معدن از سال ۱۳۸۰ براساس طرح توسعهٔ معدن که توسط کارشناسان ایرانی تدوین شده، صورت م یگیرد. درجهٔ

خلوص مس تولید شدهٔ آن 999 / 99 می باشد. در شکل 15  10 بخش هایی از این مجتمع نشان داده شده است.

قابل ذکر است که کشور ایران در رتبه بندی کشورهای تولید کنندهٔ مس براساس میزان ذخیرهٔ مس، دارای رتبهٔ نهم جهان

می باشد.

الف  معدن ب  واحد تغلیظ

پ  واحد ذوب ت  پالایشگاه

شکل 15  10  واحدهایی از مجتمع مس سرچشمه

131

جدول 1 10  پروژه های نیمه تجویزی صنایع دستی )برجسته کاری روی فلز مس(

پلاک مسی تابلو با پلاک مسی تابلو خاتم کاری با پلاک مسی

قاب قلم زنی مسی با زمینۀ مخمل جیر پلاک استیل قابدار مسی کاسه مسی

سینی مسی قندان و پایۀ استکان مسی پروژه شما ...

پروژه های نیمه تجویزی دیگری در جدول 1 10 معرفی شده اند، شما می توانید مراحل ساخت آن ها را از سایت گروه

کار و فناوری دریافت کنید. البته مراحل ساخت برخی از این پروژه ها مشابه مراحل ساخت پلاک مسی است و فقط طرح آن ها متفاوت

است.